A guía que publicou Everest no ano 1987 “Arzúa no camiño de Santiago”, adica un breve comentario a cada unha das parroquias do concello. Hoxe reproducimos o que dí sobre Calvos de Sobrecamiño (páxina 88):
O seu nome de “Sobrecamiño” é unha clara alusión ó Camiño de Santiago, na beira do cal está situada esta parroquia, a poucos quilometros de Arzúa. Os seus lugares máis importantes son os de Calvos, Codeseira, Fontesagrada, Igrexa, Mañas, Muiños, Orxal, Pena, Sebio, Sesar, Soutullo, Torre, Tras do Río e Xibeirós.
A igrexa parroquial, do século XVIII representa unha interesante arquitectura, na que se combinan elementos de cantería de granito e cachotería de pedra pizarrosa, habilmente moldurada. Na fachada principal unha porta con orellas, fornelo con vieira e remate da espadana de granito con pináculos.
Do seu retablo maior queda a imaxe da Asunción, de grande interese. Nas capelas laterais hai dous importantes e fermosos retablos, de estilo rococó, con moitos elementos do barroco de placas; decoración moi abundante nos seus entaboamentos e estípites. Destaca a harmoniosa arquitectura que se logrou no conxunto do sagrario co expositor. Son do século XVIII e dunha calidade moi superior ó común nas igrexas rurais.
No lugar do Orxal hai unha casa señorial do século XVII, da que se conserva a capela, rodeada dunha extensa finca agrícola. Este pazo pertenceu á familia Llamas, da que ainda existe o escudo entre os restos do pazo.
Frente á capela do pazo hai un cruceiro de pedra granito asentado sobre unha base de tres chanzos, con pé piramidal, vara de 2,20 m de altura, que é de sección cadrada con arestas matadas. O capital é de cesta con querubíns en cada unha das súas caras. A cruz florenzada posúe as imaxes do crucificado e da Virxe Dolorosa.
A continuación transcribimos as páxinas 80 a 82 da guía editada por Everest e o Concello de Arzúa, primeiro en castelán (1987) e logo en galego (1988), escrita por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide e que leva por titulo “Arzúa no Camiño de Santiago”:
Seguindo a estrada de Arzúa a Vila de Cruces, ó pasármo-lo río Iso, atopámo-la parroquia de Brandeso. Os seus 179 habitantes viven repartidos nos lugares de Bustelo, Campos, Casal de Abaixo, Casal de Arriba, Cimadevila, Cubelo, Garmalla, Igrexa, Monteiros e Piñeiro.
A súa igrexa parroquial é do século XVIII, construída de canteria e cachotería, con remates de pináculos estirados, tanto na súa fachada como no segundo corpo da espadana. O retablo maior é de finais do século XVIII con algún detalle rococó. Nel hai dúas imaxes (San Ramón e San Buenaventura, ámbolos dous vestidos de Cardeal) de grande calidade e pouco frecuentes nas igrexas rurais. Son do século XVIII.
Pero a xoia artística do templo constitúea o retablo da Virxe do Socorro, da escola de Ferreiro, de orde xónica con pilastras e belas columnas. Na fornelo central hai unha fermosa imaxe da Virxe do Socorro, derivación doutra da mesma advocación conservada en San Martín Pinario de Santiago. Tamén son de notable interese as imaxes de San Antonio e de San Roque, situadas no mesmo retablo.
Na mesma parroquia e moi preto da igrexa, está o pazo de Brandeso que, pola súa arquitectura, é un dos máis notables da provincia da Coruña. Dende a estrada accedese ó pazo e finca que o rodea, a través dun enorme portal co escudo da familia. O edificio, de planta rectangular, é dos séculos XVII, XVIII e XIX, con restos de antigas torres. No centro un grande tímpano co escudo dos Aguilar coa súa aguia explaiada, Mosquera (cinco cabezas de lobo en sotuer) e Montero que contén unha árbore cun can atado e unhas chaves adosadas ó toro.
É de cachotería ó aire, sen revestimento e co coroamento da fachada a base de merlóns.
Frente ó pazo está a capela que foi construía no 1544 e reformada no 1664. É de salienta-lo conxunto axardinado que rodea o pazo e a capela.
Poida que atraído pola sonoridade ou pola musicalidade do nome, Valle Inclán adoptou o do pazo de Brandeso, trocándolle unicamente o nome de San Lourenzo polo de San Clemente, para escenario no que habían de acontece-los amores do marqués de Bradomín coa pobre concha, na súa “Sonata de Otoño”.
Os titulares do pazo chegaron a posuir grandes propiedades de terra en Brandeso e Dombodán, cunha renda anual que superaba os quince mil ferrados.
Unhas 45 ha. destas posesións, especialmente as que rodean o pazo, están hoxe dedicadas a unha plantación intensiva de árbores froiteiras, maceiras e pereiras.
Reproducimos as páxinas 111 e 112 do libro “Arzúa no camiño de Santiago”, editada por Everest e o Concello de Arzúa, primeiro en castelán (1987) e logo en galego (1988) e escrita por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide:
É a parroquia de meirande extensión do Concello, situado no extremo noroeste do mesmo. Ten a súa poboación distribuída nos lugares de Beis, Ferradal, Filgueira, Fraga, Fruzo, Igrexa, León de Abaixo, León de Arriba, Manedo, Pumar, Seixas e Vilamoura.
No lugar de Fruzo existe unha antiga fortaleza, transformada en pazo no século XVIII pola familia Guiráldez. Actualmente é un palacio de boa arquitectura, con escaleira principal de calidade pouco común nos edificios da época. A porta está orlada cunha moldura barroca e debaixo do modillón do aleiro vese o escudo dos Guiráldez, que consiste nunha banda engolada de dragantes e acompañada no alto duha estrela e, abaixo, dun león rampante.
A igrexa parroquial é un edificio moderno, cunha curiosa fachada de inspiración neorromántica, torre moi ebelta con elementos tomados do barroco de placas.
No interior hai un retablo maior, do século XX, derivación de combinacións neorrománticas de Magariños. Os laterais son barrocos, de deseño e corte arquitectónico moi belos, con ricos, volumen e decoración sobria pero de bo gusto. Son do século XVIII.
No lugar da Riba existe unha capela de propiedade privada, popularmente coñecida como “Santa Marta” ainda que ata 1928 foi chamada de “San Benito”. O actual propietario Victoriano Carneiro Taboada facilitounos a foto do interior que incluímos neste post, e cóntanos que foi adquirida polo seu avó Xosé Taboada Rivas xunto coa finca ca rodea; logo de comprala construeu na finca unha casa na que o mestre Xosé Carneiro Taboada puxo escola.
No libro que editou no 1991 o Concello de Arzúa “La religiosidad popular en Galicia. El municipio de Arzúa”, escrito por Eduardo-Aurelio Cacheda Vigide (ISBN 8450599083), recollese a seguinte información sobre a mentada capela nas páxinas 91 e 92:
A) Datos históricos y dedicación del mismo
Esta capilla, situada en el lugar de La Riva, es lo único que queda de un antiguo Pazo, que perteneció a la familia de Aguiar y Montenegro.
El edificio actual fue construído en 1740 y está dedicado a San Benito, en honor del cual se celebraba una fiesta cada año, el día 11 de julio, hasta 1928, fecha en la que fue trasladada a esa capilla una imagen de Santa Marta, que se veneraba en un fuente de piedra granito, muy antigua (algunos dicen que del tiempo de los romanos) que estaba situada muy cerca del santuario, y la que hoy ha quedado casi enterrada y desaparecida bajo tierra por las obras de una pista de acceso al lugar. A esta fuente venían a lavarse los oídos quienes padecían algún mal en ellos y a pedir a la santa su curación.
Dice la tradición que la imagen de Santa Marta, trasladada a la capilla de San Benito, se volvió ella sola milagrosamente a la fuente donde estaba. Luego se hizo otra de madera (la que hoy se venera en la capilla de San Benito, y así, desde el año 1928, el último domingo de julio se celebra en esta capilla la fiesta en honor de Santa Marta, por cuyo nombre se celebra hoy el santuario, y al que acuden todos los fieles de la parroquia y de otras localidades, en busca de la curación de los males de audición.
Hay una reliquia de la santa que se da a besar y se coloca sobre una mesita todo el día de la fiesta, para la veneración de los devotos que en eses día no cesan de entrar y salir de la capilla para besar su reliquia y rezar ante la imagen de Santa Marta.
B) Descripción exterior
Es de mampostería con una puerta rectangular en la portada obre la que hay una inscripción que dice “San Benito Santuario”. Está cubierta con teja árabe, a dos aguas.
C) Descripción interior
Dimensiones: 7 meros de largo por 4 metros de ancho. Ocupa una extensión total de 28 m².
Planta de forma rectángular, con techumbre de madera y pavimento de cemento. Dos ventanas dan luz a su interior, una en la portada principal y otra en la lateral, del lado de la espístola, a la altura del presbiterio. Una lámpara de metal, colgada en el techo, en el centro de la nave de la capilla.
Al lado de la puerta de entrada, empotrada en la pared, una pila de piedra granito para el agua bendita.
Catorce cruces de madera a lo largo de las paredes laterales para la devoción del Vía Crucis. Cruz de Misión popular de madera barnizada, en la pared lateral, del lado del evangelio.
D) Retablos e imágenes
Retablo Mayor: El único que tiene la capilla. Es de estilo neoclásico con columnas toscanas, de finales del siglo XIX y principios del XX, con las imágenes de San Benito (S. XIX(, San Antonio, Santa Marta y Virgen del Carmen, de estilo popular.
E) Crucero
En la robleda existente delante de la capilla, hay un crucero de madera que está asentado sobre una base de piedra pizarrosa de tres peldaños, peana de piedra granito de forma rectangular, vara de sección cuadrada igual que la cruz, sin Crucificado.
Sobre esta descripción do ano 1991 podemos indicar que o pavimento na actualidade é de lousas, e non de cemento.
Reproducimos o texto adicado a Boente, publicado nas páxinas 78 e 79 do libro “Arzúa no camiño de Santiago”, con ISBN 8424199219, escrito por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide e publicado polo Concello de Arzúa e Everest no 1987:
Boente, Santiago
Agrupando case toda a súa poboación nos lugares de Boente de Arriba e Boente de Abaixo, con algúns núcleos máis pequenos en Martulo, Outeiro, Pazos e Peroxa, entre Melide e Arzúa, seguindo a estrada de Santiago está a parroquia de Boente.
Sobre o mesmo Camiño de Santiago, a súa igrexa paroquial do século XX foi edificada no mesmo lugar e cos restos dunha igrexa románica do século XII previamente derrubada para construí-la actual. Da igrexa románica quedan dous interesantes capiteis incrustados no exterior do muro plano da cabeceira do edificio actual.
Da antiga igrexa gárdanse certas imaxes de indubidable valor; un Santiago peregrino entronizado, derivación da imaxen pétrea do altar maior da Catedral de Santiago, obra dos principios do século XIX; unha Virxe do Carme e un San Roque, ámbolos dous do século XVIII; a imaxe de San Silvestre é de raíces góticas, dunha arte moi popular e dunha difícil datación cronolóxica.
Case enfrente da igrexa, á outra beira da estrada xeral, hai un cruceiro e unha fonte de granito do século XIX que derivan dos tipos compostelanos. A fonte (da Nosa Señora da Saleta) foi lamentablemente alterada na súa zona central cunha obra de cimento e lousa de mármore branco. O cruceiro ten a base enterrada, pé de fortes chanfráns, vara de arestas matadas e cruz florenzada sen Crucificado.
No lugar de Outeiro existe un antigo pazo que procede dos Sánchez Boado. Despois de pasar por sucesiva xeracións a última representación vincular do mesmo pasou a don José Domínguez Feijoo.
Boente celebra grandes festas na honra do seu patrono, Santiago, os días 25 e 26 de xullo; e tamén da Virxe da Saleta o primeiro domingo de setembro.
As solemnidades destas celebracións son preparadas con moito esmero e coidado, tanto no seu aspecto relixioso coma no de expansión e divertimentos profanos.
No arquivo da Universidade de Santiago consérvase un documento do 28 de xuño de 1523 que leva o título de “Foro de la Cofradía de San Eloi de los plateros de Santiago a Rodrigo Sánchez de Boado, vecino de Santa María de Rendal, por su vida y 5 voces de la casa del Hospital de Ribadiso da Ponte sita en la dicha feligresía de Rendal”. Na guía de “Arzúa no camiño de Santiago”, publicada por Everest e o Concello de Arzúa en 1986 podemos ver un resumo deste interesante documento que nos serve para coñecer a historia do que hoxe é o albergue de Ribadiso. Este resumo, na páxina 12 da edición en galego, dí así:
En Ribadiso, xusto ó pasa-lo río Iso pola ponte vella, seguindo a antiga estrada romana, da que é testemuña a mesma ponte, hai unha casa en ruínas que foi o antiguo hospital de San Antonio de Ponte de Ribadiso para acollida e atención dos peregrinos, que estaba administrado polas Terciarias Franciscanas do Mosteiro de Santa Cristina da Pena, da cidade de Santiago. No ano 1523, a administración do devandito hospital levábaa a confraría de prateiros de Santiago. O 28 de xuño don Lope Muñiz, procurador da devandita confraría, e os confrares Pedro Martínez, Francisco Domínguez, Vicario da mesma; Gonzalo do Cabo, Rodrigo Fernández “O Mozo”, Jácome de Vite, Bartolomé Fernández, Domingo de Castroverde, Alfonso Ynes, García Oanes e outros, déronlle en foro a Rodrigo Sánchez de Boado, veciño da freguersía de Santa María de Rendal, a casa do hospital de Ribadiso da Ponte, con tódalas herdades e cousas a ela pertencentes, non sendo a casa de Ferreiros. Na carta de aforamento din os prateiros, que son administradores do hospital de Ribadiso da Ponte, e, polo mesmo: “vos lo aforamos segundo dicho es por tiempo precio e pensyon en cada un año de medio real de plata pago al procurador de la dicha cofradía que agora hes y al que por tiempo fuere por día de Corpus Cristi de en cada un año; e aveys de tener las dichas casas del dicho hospital llevantadas e reparadas, e camas e ospitalero en ellas que acoja a los peregrinos que al dicho hospital vinieren e les haga toda la caridad” (Rexistro 30, folio 2 020-2 030 número da Biblioteca da Universidade de Santiago).
Transcribimos a continuación o que dí a guía editada por Everest e o Concello de Arzúa no 1988 na súa versión en galego (ISBN 8424199219) nas páxinas 103 e seguintes:
Apartándose en Castañeda da estrada xeral de Lugo a Santiago e seguindo unha estrada comarcal, a dous quilómetros, está a parroquia de Figueiroa, que ten como lugares máis importantes a Carrizal, Curro, Fonte da Prata, Outeiro de Abaixo, Outeiro de Arriba, Sampaio e Vilar.
No lugar de Curro hai un pazo que se coñece co nome de “Casa Grande de Figueiroa” que foi dos Sánchez Vareal e que agora pertence ós Irmáns de San Xoán de Deus. A casona é dos séculos XVII e XVIII e ten os muros de pedra e a súa estructura e a súa estructura é de planta rectangular. Chégase ó patio a través dun fermoso portal. Na fachada sur hai unha escaleira con patamal, que era moi común neste tipo de arquitectura.
A igrexa parroquial é do 1793 e sustituíu a unha antiga igrexa románica da segunda metade do século XII da que non quedan máis ca dous capiteis no muro da porta lateral do adro. A fachada lembra a igrexa de Branzá coa diferencia de que os lados do piñón son rectos.
Pazo de Figueroa
No interior, o retablo maior é de estilo barroco compostelano de estípites, do século XVIII, con sagrario e expositor. A imaxe do titular, San Paio, é do século XIX.
Os retablos laterais son tamén de estilo barroco compostelano, con detalles do barroco de placas.
As imaxes de San Roque, San Alberto e da Virxe do Carmen reponden á imaxinería tipica compostelana so séc. XVIII.
A carón da igrexa, no campo da festa, hai un cruceiro de granito con base de tres chanzos, pé de chanfráns, vara de arestas matadas, capitel moldurado e cruz florenzada con potencias e sen Crucificado.
Cerrando este mesmo campo da festa hai un castro romano, reliquia histórica destas terras.
Un fato de soldados constitucionais derrubou a torre vella da igrexa de Arzúa no contexto da restauración do absolutismo por Fernando VII despois do trienio liberal. Daquela había dúas torres, a actual (iniciada en 1820 e rematada en 1829) e a antiga que estaba do lado do sacristía, na Rúa das Dores. Este feito atopámolo recollido en tres sitios distintos, sen coincidencia na data. A fonte máis antiga é o sermón que o 30 de maio de 1831 pronunciou en Arzúa na bendición da bandeira do batallón de voluntarios realistas de Arzúa don Santiago Pastoriza , Taboada y Martínez.
Y ¿que diré tambien de lo ocurrido aqui mismo y en estas mismas calles la noche del 19 al 20 de Marzo del mismo año (1823), donde 12 hombres con su Comandante (José Ramos) y un subalterno (Antonio García) de la intrepida partida de la Mota hicieron rendir las armas á discrección á veinte y tantos soldados constitucionales con su Oficial, persiguiendo y batiendo acto continuo con igual denuedo y bizarría en las alturas de la Castañeda y puente Rivadiso las tropas revolucionarias que de Mellid venian en su ayuda y socorro, y que despues en gran numero volvieron de noche solo á vengarse de las campanas que hicieron pedazos?
No artigo de Aureliano Pardo Villar, publicado no número 133 da revista “Nos: boletín mensual da cultura galega”, o 15 de xaneiro de 1931, nárrase así o mesmo feito:
Arredor do ano 1824 os condenados dos Constitucionaes, destruiron a torre antiga, sita no muro da cabeceria da sancristía, estragando tamén as campás; i-entón houbo d’erguer a nova torre na fronte do edifizo (…)
Na guía elaborada por Eduardo Aurelio Cacheda Vigide, que publicou editorial Everest no ano 1987 (edición en galego de 1988) co título “Arzúa no Camiño de Santiago” (ISBN 8424199219) dise na páxina 19:
(…) o día 30 de maio do 1831, os constitucionais derrubaron a antiga torre da igrexa, que estaba na parte de atrás da mesma, onde hoxe está a sacristía.
Cremos que Cacheda erra na data: o 30 de maio de 1831 foi cando se dou en Arzúa o xa mentado sermón de Santiago Pastoriza, Taboada y Martínez, pero a torre debeu ser derrubada na noite do 19 ao 20 de marzo de 1823.
