Existe un CD titulado “Arzúa interactiva” que contén información sobre a Historia, o Patrimonio e a Gastronomía de Arzúa. Foi elaborado polos alumnos do curso do Plan FIP 2006 “Deseño de programas para a formación a distancia coas novas tecnoloxías” do INTE (Instituto de Novas Técnicas do Ensino de Santiago de Compostela) e na parte de historia hai tres capítulos (introdución e historia medieval, historia moderna, séculos XIX e XX).
Hoxe compartimos a parte de historia moderna: Este período da historia enmárcase normalmente entre o descubremento de América en 1492 e a Revolución Francesa en 1789.
Se na Idade Media o estamento eclesiástico, e especialmente o arcebispado de Santiago, tiñan un dominio económico, social e institucional de Arzúa, no período moderno as cousas comezan a mudar ainda que paseniñamente.
Todavía a finais da Idade Media -entre 1344 e 1355- fúndase a Capela da Magdalena, un dos edificios emblemáticos de Arzúa, baixo o mecenado dos ascendentes da Condesa de Santa Isabel e Marquesa de Novaliches – Dona Mª Carmen Álvarez de las Asturias Borges y Guiraldez- dando licencia o Arzobispo de Santiago a unha comunidade de freires agostiños de Sarria para edificar outro edificio na mencionada vila.
Nos primeiros momentos do período moderno comezamos a ter noticias da existencia dunha institución para dar cabida ás necesidades da multitude de pelegríns que percorren Occidente camiño de Compostela: hospital de Ribadiso da Ponte. Así, en 1523 o procurador da Cofradía de San Eloy dos plateiros de Santiago, xunto con dous do seus vicarios, aforan a Rodrigo Sánchez de Voado, de Santa María de Rendal, “la casa del hospital de Ribadiso da Ponte, que se dice de San Venito, sito en la feligresía de Santa María de Rendal, e vos lo aforamos con su territorio alto e baxo e con todas sus herdades e con todo a ella pertenescentes, hecepto la casa de Ferreiros (…)”
Outro feito salientable nestes primeiros tempos do período moderno é a capacidade de control do Arcebispo de Santiago sobre o territorio arzuán. Cos ataques do corsario F. Drake en 1589, temos noticia grazas a A. López Ferreiro e a súa Historia de la Santa A.M. Iglesia de Santiago, un reparto de armas en diversas parroquias arzuanas para a defensa do territorio.
Todavia a comezos do século XVII, e incluso no XVIII, o estamento eclesiástico ten un gran poder económico, como por exemplo a través de rendas, e tamén social, coa posibilidade de presentar candidatos ós diferentes curatos, nomear escribáns e xustiza -como xa facía o arcebispo na Idade Media- entre outros.
Estes aspectos quedan ben reflectidos nas memorias do Visitador do arcebispo Cardenal Del Hoyo en 1607. Este traballo tan valioso informanos da situación das diferentes ferigresías que compoñen o actual concello de Arzúa (malia que faltan algunhas delas), as rendas que reciben e os propietarios destas, o número de súbditos, a prensentación do curato, entre outros datos.
Vexamos que nos di o cardenal del Hoyo sobre Santiago de Arzúa: “Esta feligresía tiene diez y ocho feligreses, los fructos todos a la cura, que valdrán diez cargas de todo pan. Presentación de nuestra dignidad. La fábrica tiene dos ferrados de çenteno de renta que dotó Jácome de Coral por una sepultura. Hay una hermita de San Lázaro el méndigo, en el camino francés con la imagen nueva del santo, está decente. Hay un monasterio de la Magdalena ordinis San Agustín, hay solo tres frailes; tiene veinte cargas de pan de renta y veinte y siete ducados en dinero; cave desta un hospital questa a cargo del monasterio y hay çinco camas para peregrinos y chiminea”.
Estas rendas económicas ou os dereitos de presentación serán cedidos – a cambio dunha cantidade económica – a persoas legas, fundamentalmente do estamento nobiliar como xa se detecta en San Pedro de Lema en 1609. Iso é o que nos conta o visitador do arcebispo sobre esta feligresía: “Esta feligresía tiene veinte y ocho feligreses. Los fructos se hacen tres partes: las dos y un dezmero llieva la cura y la otra Juan Vazquez y los herederos de Guiraldes. Vale la parte del resto veinte cargas de pan fuera de lo de Santiago de Arzúa; presentación de Lego. La fábrica dizen que tiene de renta algunas heredades usurpadas”.
No caso dos Guiraldez, que nos comenta Del Hoyo, manterá esa renda, cando menos ata 1752, ano da realización do Catastro da Ensenada.
Se ben, o certo é que progresivamente vanse asentando nos territorios da xurisdicción de Arzúa (así como noutros que hoxe en día pertencen a este concello coruñés) multitude de familias fidalgas, levantando ou reedificando pazos e casas blasonadas, comprando múltitude de propiedades, etc.
A vasta obra de Martínez Barbeito nos da unha importante mostra do gran número de pazos radicados no actual concello de Arzúa:
Nome da Casa ou Pazo Familia as que perteneceu
Ardans De León
Bascuas Das Seixas
Brandeso Montero
Cabana Ramos de Sande
Ferreiros Rodríguez de Andrade
Fondevila De Mella
Fruzo Guiraldez
Orxal Llamas
Magulán Guiraldez
Maroxo Bolaño
Outeiro de Boente Sánchez de Boado
Remesil Neyra
Riva Aguiar
Rosende Hermida
Sedor Pita da Veiga
Fonte: Martínez Barbeito
A formación e consolidación destas facendas fidalgas tense datadas entre 1550 e 1650/1700, e semella que Arzúa tamén vai nesta línea.
Así no último tercio do século XVI, un sector heteróxeneo socialmente -rexedores, escribáns, abogados, coengos, rectores parroquiais, mercadores, etc.- comeza a fundar vínculos e a levantar casas fortes e pousas. Un bo exemplo en Arzúa é o de Brandeso, xa que o procurador da Real Audiencia de Galicia D. Fernán Montero é quen funda o vínculo en 1635.
Estas familias, pese a ser moi pouco numerosas habitualmente, acabarán por controlar un vasto patrimonio, así en Arzúa chegan ao 49,36% da terra de cultivo baixo o seu control. Este tipo de patrimonio ven xestionado a través de varios sistemas de cesión da terra como poden ser foros -como xa vimos no período medieval co estamento eclesiástico- ou outro tipo de contratos, pero tamén coa explotación directa da terra. O cobro de rendas en especie ou en metálico por este tipo de contratos de cesión da terra é un dos elementos centrais das economías señoriais.
Unha boa mostra da economía señorial podemos observala a través do Real de Legos do Catastro de Ensenada (1752), como por exemplo, algús dos bens máis importantes de D. Miguel Ramiro Bermúdez, cabaleiro da Orde de Santiago, señor do pazo de Brandeso, nesta mesma feligresía:
Edificacións:
Casa dun alto. Frente (Fr) 60 varas. Fondo (Fo), dereita (d.) e esquerda (esqu.) 12. Aluguer (A): 12 ferrados (f.) de centeo ó ano
Casa dun alto. Fr. 31 varas. Fo. d. e esq. 6. A: 4f de centeo ó ano.
Casa Terreña. Fr. 19 varas. Fo. d. e esq. 8. A 3 f. de centeo ó ano.
Casa dun alto. Fr. 14 varas. Fo. d. e esq. 9. A: 4 f de centeo ó ano.
Casa Terreña. Fr. 14 varas. Fo, d. e esq. 9. A: 4 f de centeo ó ano.
Casa dun alto. Fr. 13 varas. Fo, 9 varas d. e esq. A: 6 f. de centeo ó ano.
Muiño. Regato de Fontesanta. A: 18f. de centeo.
Propiedades rústicas:
Horta: no lugar da “ayra”. Cavadura (C): 4 f.
Horta: no sitio da Granxa. C: 231 f.
Horta: No Piñeiro de Castrillo. C: 52 f.
Horta: Na Pedra fita. C: 16 f.
Labradío: No Xián. C: 36 f.
Labradía: Na Agra de Cimadevila. C: 25 f.
Toxal: Paradela. C: 200 f.
Toxal: Palla. C: 200 f.
Outro tipo de rentas, como antes sinalábamos, son aquelas que proceden do dezmo.
Esta percepción dezmal era moi desigual e en xeral de pouca cuantía. Vexamos un exemplo nas Respostas Xerais do Catastro da Ensenada para a Vila de Arzúa na que dos fidalgos como D. Francisco de Seixas Pimentel e D. Gonzalo Pita cobra parte da percepción decimal: “(…) a D. Francisco de Seixas Pimentel le importan treinta y cinco reales de vellón la parte de dichos diezmos y a Don Gonzalo Pita le tocan de dha parte de diezmos veinte y seis reales de vellón por un quinquenio (…)”
Este inxente patrimonio do estamento nobiliar, xa fose a través de rendas ou a través doutro tipo de bens inmobles e mobles, permite acceder a certos elementos de luxo. Arzúa non é una excepción. Vexamos este tipo de elementos de luxo:
Servizo doméstico: A posibilidade de ter un número de servidores no pazo, non estaba a altura de todo o mundo. É máis, no partido Xudicial de Arzúa (que comprendía 45 parroquias) en 1752 un 19,48% das familias non tiñan ningún criado. Se ben, a comarca de Arzúa ten una media de 2,32 nesta mesma data. Un bo exemplo é o dono do pazo de Brandeso que contaba por estes tempos cun paxe, unha doncela, unha ama de cría, unha cociñeira, un mordomo, un aio, dous criados, dúas criadas e tres criados de labranza.
A dieta diaria: Se a maioría da poboación custáballe moito levar algo á boca, as residencias pacegas mostran unha opulencia alimenticia que os distingue socialmente. Un bo exemplo é o pazo de Oíns, segundo o inventario realizado trala morte de D. Nicolás Lorenzo Guiraldez en 1769, no que poemos atopar na sua cocina:
“-700 pastillas de chocolate
– Cinco tocinos enteros y un jamon medianos
– 30 lenguas de puerco curadas
– cuatro lampreas curadas
– un inbuchado
– 12 chorizos”
Sen contar o que podemos atopar na adega:
“- un unto entero que pesó siete libras con su sal
– un tonel de vino blanco del Ribero que tenderá quatro moyos
– otra pitpa de vino blanco de la ulla con doce cañados
– dos baños de palo usados y en uno se allaron seis ojas de bacalao que pesaron seis libras.”
Ou incluso nas tullas que almaceaban o gran:
” y en la granaría se allaron 5 tulas con sus fechos y llaves y se allaron quatro ferrados de mijo grueso y en otra nueve ferrados y medio centeno y las demás vacías (…)
Xoias e vestimenta: Se os labregos tiñan unha modesta e sempiterna roupa no día a día, os residentes nos pazos podían acceder a roupas finas ou engalanamento con xoias e outros ornamentos exhibindo a súa posición social.
O inventario dos Giraldez en 1769 nos da unha mostra de alaxas en prata e ouro habidas na casa:
“-Doze cubiertos enteros de plata
– Un cuchara y una palangana de plata
– Unas ybillas también de plata usadas
– Dos pares de botones de oro de los puños
– Una lamina con la efigie de San Ignacio con su marquillo de pata
– Una muestra o relox de plat in sobre caja ni colgantes”
Se o ornamentos engalanaban o pazo e as roupas, estas últimas destacaban pola finura do seu tecido en moitas ocasión chegados de lonxanas terras.
Vexamos a calidade dos tecidos que vestían a familia dos Giraldez, atopados no cuarto principal do Pazo de Oíns:
“-un colchón de Ferlis y un sargon de estopa usados con sus colgaduras de paño verde usadas con dha cama torneada
– una conclusión de seda con una cruz de palo con sus pinturas
– un camisón fino usado
– tres calzones de terciopelo
– otro paño de nieva
– otro de estameña de un mans
– una chupa asolapada de paño
– una bata de Segovia color de pasa
– una casaca de limiste usada
– una chupa de lo mismo con sus mangas de tafetán más que usada
– una gualtrapa con sus tapafundas de terciopelo cubiertas de cabritillo y guanercidas de tercidillo de seda con sus borlas de lo mismo quasi todo ello nuevo.”
Mobres e Menaxe: A calidade das madeira o a aparición de certos elementos na menaxe fan do interior dos pazos un auténtico luxo para o período do que estamos a falar. Alí podemos atopar madeiras nobres ou vidrio como componentes, así como obxectos cuxa utilidade é de nova introducción.
Así, no inventario mencionado dos Guiraldez mostra algunhas pezas de menaxe de gran calidade como:
“- Tres frascos de vidrio
– Dos binageras de lo mismo que sirven para azeite y vinagre
– 4 ginquiras de china y quatro de Talavera y diez escudillas de lo mesmo
– doce vasos de vidrio para el agua y diez de lo mismo para mesa”
Noutro inventario de pazo de Fruzo, señor do Coto de Oíns, en 1677 atopamos a seguinte descripción de partes do seu mobiliario:
“Tres tapiçes, dos panos de vrocaseles; una cama de quatro pilares del usso antiguo con dos barandillas de hierro, un sargon de estopa gruesa; un vufete abierto de Moscovia (…); tres sillas de vaqueta negras, tres taburetes cubiertos de cuero de Moscovia (…), y en dicha sala a espaldas de dicha cama (…) se allo una arca (…) y avriendola (…) se allos dos cobertores de lana de Castilla, uno blanco y otro colorado, dos savanas de lienço con sus puntas al usso antiguo y una colgadura de una cama de pano verde que se compone de quatro cortinas con su cielo que en to(das) hacen cinco pieças con sus alamares y frueco verde pequeño, y es del usso antiguo (…), y (…) un escritorio”.
Outros elementos de refinamento cultural: Ademáis de elementos que distinguen ás familias fidalgas doutros estratos sociais como poden ser o servizo doméstico, a vestimenta ou a alimentación, existen outros elementos que xa manifestan, non só o luxo, senón un interese pola cultura ou a arte, tales como cadros, libros, etc.
A arte, mostrada a través de cadros ou láminas aparece nos interiores das residencias pacega normalmente cun forte componente relixioso maioritario, aínda que non sempre, coma no caso dos Guiraldez. Así en 1769 describe así unha das salas.
“(…) otros quatro retratos uno de D. Bartolomé Giraldez, D. Luis Giraldez, D. Nicolas Giraldez de Caamaño y el otro de la señora D. Ana Margarita Ordoñez”
Malia, que como diciamos antes, os elementos relixiosos seguen tendo unha grande cabida nos pazos, como tamén mostra este inventario:
“(…) en esta salta también existen 4 cuadros: uno de San Antonio, otro de Cristo con la cruz a cuestas, otro de Santa Rosa y el otro de San Francisco Xavier(…)”
Os libros, a pesares de ser escasos, tamén teñen un oco nos interiores das Pousas e casas do estamento nobiliar, así o reflicte o pazo de Oíns no século XVIII:
“(…) dos libros uno de arte de Bellestaria otro de licia de la discreción”
Se collemos o persoal de Legos do Catastro de Ensenada de 1752 a actividade no campo é maioritaria neste período
Parroquia Cabezas de familia % de labregos
Vila de Arzúa 78 53,84
Sta. Mª de Arzúa 64 76,56
Burres de Abaixo 52 78.84
S. Martiño de Calvos 55 78.18
Pantiñobre 60 80
Viñós 39 84,61
Rendal* 9 55,55
Brandeso 35 77,14
Maroxo 48 70,83
Dodro 44 77,27
Figueroa* 30 50
Tronceda 17 76,47
Campo 39 82.05
Totais 570 72,98
*Teñen porcentaxe maior se incluimos os labregos con traballo complementario
O monte xoga un papel fundamental no século XVIII para o campesino arzúan -algo que con cambios todavía materase alomenos ata cen anos depois- non só como recurso para a cabana ganderira, senón tamén para a propia producción agraria.
Esta actividade rexistra unha rotación trienal, no que o barbeito ten desaparecido. Deste esforzo prodúcense fundamentalmente cereais, no que o millo e o centeo levan a palma, seguidos do trigo, completando a dieta alimenticia a avea e as fabas.
Un bo exemplo do que dicimos móstrano as Respostas Xerais do Catastro da Ensenada na Vila de Arzúa para os rendementos agrarios: así un ferrado de labradío de primeira calidade producía no primeiro ano dúas colleitas con 6 ferrados de centeo e outra de nabos; no segundo ano outras dúas de cereal -5 ferrados de millo e 2 de millo miúdo- e no último 5 libras de nabos e liño.
En definitiva, neste período o monte é fundamental na estructura da terra, os cereais son a base alimenticia, co milo e o centeo como maioritarios, e o sistema de cultivo é trienal.
En canto a outra actividade do campo, a gandeiría, teremos que decir que durante o período moderno prodúcese un descenso cuantitativo do números de reses por veciño dende o século XVII. Neste intre, os campesiños disponen de 6,17 reses vacúns por cabeza de familia, o que fai falar ós especialists dunha identificación cos aspirantes a fidalguía no século XVIII. A pesar diso, na centuria seguinte o número de reses de vacún estaría entre 4,82 / 4,73, de aí, que se fala de redistribución equitativa de gando vacún. Este tipo de gando, o vacún, xunto co suído e o ovino son os elexidos maioritariamente polos campesiños de Arzúa.
